پیشرفت‌های علمی در حوزه ژنتیک به ما کمک کرده تا درک بهتری از چگونگی بروز سرطان و راه‌های پیشگیری از آن پیدا کنیم. بسیاری از سرطان‌ها به‌صورت تصادفی و در اثر عوامل محیطی رخ می‌دهند، اما بخشی از آن‌ها ریشه در تغییرات ژنتیکی دارند که از والدین به ارث می‌رسند. این تغییرات می‌توانند ریسک ابتلا به انواع خاصی از سرطان را افزایش دهند. ژنتیک و نقش آن در مطالعات سرطان، به پزشکان و پژوهشگران این امکان را می‌دهد که نه تنها افراد در معرض خطر را شناسایی کنند، بلکه راهکارهای پیشگیرانه و درمانی مؤثرتری نیز ارائه دهند. در این مقاله با نقش ژن‌ها در ابتلا به سرطان و مهم‌ترین روش‌های کاهش ریسک آن آشنا می‌شویم.
سرطان ارثی چیست و چه تفاوتی با سایر انواع سرطان دارد؟
سرطان ارثی نوعی از سرطان است که به‌دلیل وجود جهش‌های ژنتیکی خاص از والدین به فرزندان منتقل می‌شود و ممکن است چند عضو خانواده را درگیر کند، معمولا هم در سنین پایین‌تر ظاهر می‌شود. برخلاف سایر سرطان‌ها که در اثر عوامل محیطی یا اشتباهات سلولی ایجاد می‌شوند، در سرطان ارثی این جهش‌ها از ابتدا در تمام سلول‌های بدن وجود دارند. اگرچه تنها ۵ تا ۱۰ درصد سرطان‌ها منشأ ارثی دارند، اما شناسایی سندروم های سرطان ارثی می‌تواند با غربالگری به‌موقع، نقش مهمی در پیشگیری از ابتلای سایر اعضای خانواده ایفا کند.
نقش ژنتیک در سرطان و انواع جهش‌های ژنی
ژنتیک نقش مهمی در شکل‌گیری و پیشرفت بسیاری از سرطان‌ها دارد. ژن‌ها دستورالعمل‌هایی هستند که درون سلول‌های ما ذخیره شده‌اند و مسئول کنترل رشد، تقسیم و عملکرد طبیعی سلول‌ها هستند. وقتی این دستورالعمل‌ها دچار تغییر یا آسیب شوند، ممکن است سلول‌ها بدون کنترل شروع به رشد کنند و در نتیجه، سرطان شکل بگیرد. برخی از این تغییرات از پدر و مادر به فرزندان به ارث می‌رسند، در حالی که برخی دیگر در طول زندگی و به دلایل مختلفی مانند عوامل محیطی یا اشتباهات طبیعی در تقسیم سلول‌ها ایجاد می‌شوند.
به نقل از besta.co.tz به‌طور کلی، تغییرات ژنی و جهش ها به دو دسته‌ی ارثی و اکتسابی تقسیم می‌شوند. در نوع ارثی، فرد از یکی از والدین خود ژن معیوبی را به ارث می‌برد که احتمال ابتلا به سرطان خاصی را در او افزایش می‌دهد. برای مثال، جهش در ژن‌های BRCA1 و BRCA2 احتمال ابتلا به سرطان پستان یا تخمدان را بالا می‌برد. این نوع سرطان‌ها معمولا در چند عضو یک خانواده و در سنین پایین‌تر ظاهر می‌شوند.
در مقابل، جهش‌های ژنی اکتسابی در طول زندگی و به دلایلی مانند مصرف دخانیات، تماس با مواد شیمیایی، تغذیه نامناسب، یا حتی به‌صورت کاملا تصادفی در تقسیم سلولی به وجود می‌آیند. این نوع تغییرات ژنی معمولا تنها در سلول‌های سرطانی دیده می‌شوند و قابل انتقال به نسل بعدی نیستند. با افزایش سن، احتمال بروز جهش‌های تصادفی بیشتر می‌شود.
معرفی سرطان‌های ارثی شایع
برخی از انواع سرطان‌ها به‌دلیل وجود نقص یا جهش در ژن‌های خاصی از طریق وراثت در خانواده منتقل می‌شوند. این سرطان‌ها معمولا در سنین پایین‌تر ظاهر می‌شوند و ممکن است چند عضو یک خانواده را درگیر کنند. در ادامه به چند مورد از شایع‌ترین سرطان‌های ارثی اشاره می‌کنیم:
سرطان پستان و تخمدان ارثی (HBOC)
این نوع سرطان به علت جهش در ژن‌های BRCA1 و BRCA2 ایجاد می‌شود. زنان در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان‌های پستان، تخمدان، لوله‌های فالوپ و صفاق هستند.
سندرم لینچ (Lynch syndrome)
این سندرم با افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های روده بزرگ، معده، روده کوچک، دستگاه ادراری، مغز و پوست همراه است.
سندرم لی-فرامنی (Li-Fraumeni syndrome)
به دلیل جهش در ژن p53 ایجاد می‌شود؛ ژنی بسیار مهم که نقش محافظ سلول در برابر رشد غیرطبیعی را دارد. این سندرم باعث افزایش ریسک ابتلا به انواع مختلفی از سرطان‌ها مانند سرطان پستان، تومورهای مغزی، سرطان غده فوق‌کلیوی و سارکوم‌های استخوانی می‌شود.
سندرم پوتز-جگرز (PJS)
افراد مبتلا به این سندرم در معرض خطر بالای ابتلا به سرطان‌های روده بزرگ و کوچک، معده، پانکراس و ریه هستند. زنان ممکن است دچار سرطان‌های پستان، رحم، تخمدان و دهانه رحم شوند و مردان نیز بیشتر در معرض سرطان بیضه قرار دارند.
آزمایش‌های ژنتیک سرطان چه زمانی و برای چه کسانی ضروری است؟
آزمایش‌های ژنتیکی سرطان برای افرادی که سابقه خانوادگی از سرطان دارند، به‌ویژه اگر چند عضو نزدیک خانواده در سنین پایین به یک نوع خاص از سرطان مبتلا شده باشند، اهمیت بسیاری دارد. همچنین، اگر کسی به سرطان‌هایی مانند پستان، تخمدان، روده بزرگ یا پروستات مبتلا شده و پزشک به ارثی بودن آن مشکوک باشد، انجام آزمایش ژنتیکی به شناسایی جهش‌های ژنی مؤثر در بروز بیماری کمک می‌کند. افرادی که دارای یکی از سندروم‌های سرطان ارثی هستند، با انجام این آزمایش‌ها می‌توانند برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای مراقبت‌های پزشکی خود داشته باشند. با اینکه هنوز داروی پیشگیری از سرطان وجود ندارد، اما تشخیص زودهنگام از طریق آزمایش ژنتیکی می‌تواند باعث شروع به‌موقع درمان و افزایش شانس کنترل یا درمان موفق بیماری شود.
آزمایش‌های ژنتیکی تنها بخشی از مسیر مدیریت سرطان هستند. نتایج این آزمایش‌ها می‌توانند در انتخاب نوع درمان هم نقش داشته باشند، به‌خصوص برای افرادی که باید تصمیم بگیرند کدام نوع درمانی را آغاز کنند. در چنین شرایطی، مشورت با متخصصین این حوزه و یا دکتر پرتودرمانی در تهران راهنمای مؤثری برای انتخاب بهترین شیوه درمانی است.
راهکارهای پیشگیری از سرطان برای افراد با سابقه ژنتیکی سرطان
اگر فردی در خانواده سابقه سرطان دارد یا خودش دارای جهش ژنتیکی مرتبط با سرطان است، می‌تواند با انجام اقدامات پیشگیرانه، احتمال ابتلا را تا حد زیادی کاهش دهد:
آزمایش ژنتیکی و مشاوره تخصصی
با انجام آزمایش ژنتیکی، مشخص می‌شود که آیا فرد دارای ژن‌های معیوب است یا خیر. مشاور ژنتیک هم کمک می‌کند تصمیم‌گیری درست‌تری درباره پیشگیری انجام شود.
غربالگری و چکاپ‌های منظم
افراد با ریسک بالا باید غربالگری را زودتر و با فواصل کوتاه‌تر شروع کنند، مانند ماموگرافی از سن ۲۵ سالگی برای زنان دارای جهش BRCA.
جراحی پیشگیرانه
در موارد خاص، برداشتن اندام‌هایی مثل تخمدان یا پستان، قبل از بروز سرطان، می‌تواند احتمال ابتلا را به‌شدت کاهش دهد.
اصلاح سبک زندگی
رژیم غذایی سالم، ورزش منظم، ترک دخانیات، کاهش مصرف الکل و حفظ وزن مناسب، همگی در کاهش ریسک ابتلا به سرطان مؤثرند.
سوالات متداول
سرطان از پدر به ارث میرسد یا مادر؟
سرطان به‌خودی‌خود از پدر یا مادر به ارث نمی‌رسد، اما اگر یکی از والدین دارای جهش ژنتیکی در سلول‌های جنسی (تخمک یا اسپرم) باشد، این تغییر می‌تواند به فرزندان منتقل شود.
آزمایش ژنتیک سرطان چقدر دقیق است؟
آزمایش ژنتیک سرطان می‌تواند با دقت بالا نشان دهد که آیا فرد دارای یک جهش یا تغییر خاص ژنی هست یا نه، اما نمی‌تواند به‌طور قطعی پیش‌بینی کند که فرد حتما به سرطان مبتلا خواهد شد.
آیا داشتن ژن سرطان‌زا به معنای ابتلای قطعی است؟
خیر، داشتن ژن سرطان‌زا به این معنا نیست که فرد حتما به سرطان مبتلا خواهد شد. این ژن‌ها فقط ریسک ابتلا را افزایش می‌دهند، اما عوامل محیطی و سبک زندگی نیز نقش مهمی دارند.
هزینه آزمایش ژنتیک سرطان در ایران چقدر است؟
هزینه آزمایش ژنتیک سرطان در ایران بسته به نوع آزمایش بین حدود ۱۰ تا ۲۱ میلیون تومان متغیر است. آزمایش‌های پیشرفته‌تر ممکن است هزینه بالاتری داشته باشند، به‌ویژه اگر چندین ژن بررسی شوند.
